1. Khái quát chung
Kiến ba khoang thuộc họ Cánh cụt (Staphylinidae), bộ Cánh cứng (Coleoptera), lớp Côn trùng (Insecta). Họ Staphylinidae đã phát hiện được 46 275 loài, 3 200 giống, 31 phân họ, trong đó 2/3 số loài vùng nhiệt đới. Các loài trong giống Paederus Fabricius, 1774 thường gặp là: P. alfierii, P. austriacus, P. brasiliensis, P. crebinpunctatus, P. fusca, P. fuscipes, P. littoralis, P. melampus, P. sabaeus, P. riparius. Côn trùng này trông giống kiến, dân gian thường gọi là kiến khoang, kiến lác, kiến gao, kiến cong đít…
2. Đặc điểm hình thái
Cơ thể dài 10 – 20mm, gần hình trụ thon, có các khoang màu nâu đỏ và đen; gồm 3 phần: Đầu – ngực – bụng. Đầu màu đen, có hai mắt, một đôi râu gồm 12 đốt gần bằng nhau, một đôi kìm chắc khỏe để bắt mồi; miệng kiểu nghiền.
Mặt lưng và bụng kiến khoang
Ngực 3 đốt, mang 3 đôi chân và 2 đôi cánh; đôi cánh cứng ngắn ở ngoài, đôi cánh lụa dài gập lại trong cánh cứng, khi bay đôi cánh lụa vươn ra. Bụng gồm 10 đốt, khớp nối giữa đầu, ngực, bụng rất linh hoạt cho nên chúng có thể cong mình lên hay uốn sang hai bên.
3. Đặc điểm sinh học, sinh thái
Kiến khoang sinh sản quanh năm, chủ yếu mùa mưa; là côn trùng biến thái hoàn toàn, chúng phát triển qua các giai đoạn: trứng – ấu trùng (tuổi I, II) – nhộng – trưởng thành. Trứng đẻ rời rạc từng chiếc trên đất mùn.
Nhộng Paederus littoralis
Cả ấu trùng và trưởng thành đều ăn các côn trùng khác. Nó có khả năng ăn cả thịt và các côn trùng nhỏ hơn. Do vậy, nó đóng vai trò quan trọng trong đấu tranh sinh học phòng chống côn trùng nơi ruộng lúa (‘paddy pests’) và góp phần cân bằng sinh học trong thiên nhiên. Cho nên người ta xếp chúng vào loại côn trùng có lợi.
Kiến ba khoang đang bắt mồi
Kiến khoang Paederus là loại côn trùng vùng nhiệt đới, khí hậu nóng ẩm. Chúng thường sống ở ven ruộng, quanh gốc rạ, bãi cỏ, gần vùng nước, ruộng rau, trong những nơi đang xây dựng dở dang. Chúng thường ẩn nấp và sinh sản trong các động thực vật mục nát có nhiều chất mùn như rơm rạ, có mục, cành cây, dưới đống gạch đá… Ta có thể gặp kiến ở quanh bóng đèn trong các buồng làm việc, buồng ngủ ở ký túc xá, bệnh viện, trường học cạnh đồng ruộng, đầm, hồ.
Kiến ba khoang sinh sản quanh năm, nhưng chủ yếu nhiều vào mùa mưa thời tiết nóng ẩm. Đây là loại côn trùng vùng nhiệt đới, nóng ẩm. Đối với các loài này thường hoạt động vào ban đêm nhưng chúng lại hoạt động ban ngày (điều này có thể giải thích được tại sao buổi tối hay gặp quanh bóng điện sáng). Chúng ưa khí hậu ẩm. Ta có thể gặp chúng ở quanh bóng đèn trong các buồng làm việc, buồng ngủ, nhất là ở các cơ quan đóng quân cạnh đồng ruộng, hồ, rác.
Kiến ba khoang
4. Phân bố
Kiến ba khoang phân bố hầu khắp thế giới, số lượng loài thùy thuộc vào điều kiện địa lý, khí hậu, độ cao, đặc điểm sinh cảnh mỗi vùng. Có loài thích sống trong rừng, loài ưa thích đồng ruộng, loài ưa thích ánh sáng tự nhiên, loài ưa thích ánh sáng đèn điện…
5. Vai trò gây bệnh, gây hại
Kiến khoang Paederus gây viêm da: Nhiều nơi trên thế giới đã ghi nhận viêm da do kiến khoang gây ra như ở Vùng Von-ga thuộc Nga (theo Blecklemicher và Linssen), Okinawa – Nhật Bản (theo Conders và cs. 1966), vùng Bắc Úc vào năm 1996 (theo Todd RE và cs.), Trung Phi do vào 1993 (theo Penchenier và Chandenier).
Việt Nam, tháng 5-1960, Nguyễn Sĩ Quốc và cộng sự thông báo cáo vụ dịch viêm da phỏng nước gồm 31 bệnh nhân được cho là viêm da đồng cỏ nhưng có thể là viêm da do kiến ba khoang. Từ 1960-1963, Nguyễn Xuân Hiền và cộng sự phát hiện bệnh này ở 5 đơn vị khác nhau (tỷ lệ mắc bệnh 6,6 – 13,1%).
Viện Da liễu Trung ương, hàng năm đã gia tăng bệnh nhân bị viêm da do côn trùng tăng cao vào các tháng 7, 8, 9, 10 trùng với mùa phát triển của kiến ba khoang.
Năm 2006, hàng trăm sinh viên ở ký túc xá trường Cao đẳng Sư phạm mẫu giáo Trung ương (cơ sở 2, Quận 9, thành phố Hồ Chí Minh) phải đi khám bệnh vì bị viêm da dị ứng, kết quả xác định loài gây tổn thương da hàng loạt như thế là do Paederus. Long An năm 2004 cũng tương tự như thế với Paederus.
Do Kiến khoang không đốt người vì phần phụ miệng kiểu nghiền và đuôi không có bộ phận chích hút nên chúng. Trong cơ thể kiến khoang có chứa độc tố (trừ cánh), khi kiến khoang bị dập nát, độc tố dây lên da gây nên phồng rát, viêm da. Pavan đã chiết xuất từ loài kiến khoang Paederus fuscipes chất Pederine (độc gấp 12 lần nọc độc rắn hổ mang) có thể gây cháy, bỏng da như chất phospho ở con giời.
Tổn thương do kiến ba khoang
Vào mùa mưa, ban đêm kiến ba khoang theo ánh đèn bay vào buồng làm việc, buồng ngủ, buồng tắm… Người làm việc, ngủ, tắm dưới ánh đèn bị côn trùng rơi vào cổ mặt, phần hở thân mình vô tình dơ tay quệt, đập làm côn trùng có chứa chất pederin xiết lên da, hoặc côn trùng bám vào khăn mặt rơi vào bồn rửa, bệnh nhân không chú ý nên xát phải côn trùng lên da và gây viêm da phỏng nước. Ban đầu bệnh nhân thấy hơi ngứa rát, sau 6-12 giờ thành một đám hơi nề, đỏ cộm thành vệt, trên đó nổi những mụn nước to nhỏ không đều 1-5mm, 1-3 ngày sau thành phỏng nước phỏng mủ. Lúc này thấy cảm giác đau, rát càng tăng. Có thể kèm theo ngây ngấy sốt, khó chịu, nổi hạch, đau vùng cổ, nách, bẹn tương ứng với tổn thương. Nếu tổn thương ở gần mắt có thể sưng húp cả 2 mắt, 2-3 ngày mới đỡ, ở bẹn có thể nổi hạch bẹn sưng đau đi lại khó.
- Về xét nghiệm không có biến đổi gì đặc biệt. Trừ một số trường hợp tổn thương phỏng mủ rộng, sưng đau, sốt bạch cầu có thể cao. Hình ảnh tổ chức học chỉ là viêm da không đặc hiệu.
- Cần phân biệt với viêm da do nguyên nhân khác như (hoá chất, sơn..) zona, viêm da tiếp xúc do lá cây (photophytodermatitis).
6. Biện pháp phòng chống
Khi làm việc dưới ánh đèn tránh phản xạ quệt tay khi có cảm giác côn trùng rơi vào cổ, mặt (khó thực hiện, vì đây là phản xạ…). Buổi tối khi tắm rửa chú ý giũ mạnh khăn mặt trước khi dùng. Khi bắt đầu thấy rát ở một vùng da có thể rửa vùng đó bằng nước muối, xà phòng… để ngăn không nổi thành phỏng nước, phòng mủ.
Vệ sinh môi trường, xung quanh nơi ở, gom xác cây mục, cỏ khô đem đốt để xua đuổi côn trùng, do tính ưa ánh sáng đèn nên có thể áp dụng đèn huỳnh quang để ngoài cửa dụ kiến vào và tiêu diệt, hốt đoạn đem đốt.
Phun hóa chất diệt: Chlorpyrifos + deltamethrin, hiệu quả sau 24-48 giờ.
Có thể bạn quan tâm
