Ong vò vẽ đất có độc không? Cách xử lý khi bị đốt

Ong vò vẽ đất, hay còn được biết đến với tên gọi ong bắp cày (tên khoa học Vespa affinis), là một trong những loài côn trùng nguy hiểm nhất mà chúng ta có thể gặp phải. Nọc độc của chúng chứa nhiều loại độc tố phức tạp có khả năng gây ra các phản ứng dị ứng nghiêm trọng, sốc phản vệ, thậm chí dẫn đến tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời.

Với đặc điểm nhận dạng là thân hình thon dài, có các khoang vàng đen xen kẽ, ong vò vẽ đất rất hung dữ khi cảm thấy lãnh thổ bị đe dọa, đặc biệt là khi có người đến gần khu vực tổ. Chúng là loài ăn thịt côn trùng và thường làm tổ ở những nơi gần với con người như mái nhà, hốc tường, bụi cây, khiến nguy cơ bị tấn công càng cao.

Để hiểu rõ hơn về cách nhận biết, phòng tránh và xử lý an toàn khi gặp phải loài ong này, hãy cùng Sao Việt Pest tìm hiểu chi tiết qua bài viết dưới đây.

Ong vò vẽ đất là gì? Phân biệt các loài thường gặp nhất

Khi nói đến ong vò vẽ đất, chúng ta cần hiểu rằng đây là một cách gọi dân gian mô tả hành vi làm tổ của ong chứ không phải là một thuật ngữ phân loại khoa học chính xác. Trên thực tế, có ít nhất ba nhóm ong khác nhau thường bị gọi chung bằng cái tên này, mỗi nhóm lại có đặc điểm hình thái, tập tính và mức độ nguy hiểm hoàn toàn khác biệt. Việc phân biệt rõ ràng chúng là bước đầu tiên và quan trọng nhất để có biện pháp ứng phó phù hợp.

Ong tò vò (Potter Wasps – phân họ Eumeninae)

Đây là nhóm ong thường được liên tưởng nhiều nhất đến cái tên “ong vò vẽ đất” theo đúng nghĩa đen là “vò đất sét để xây tổ”. Ong tò vò là những kiến trúc sư đơn độc, cần mẫn dùng bùn, đất sét trộn với nước bọt để xây nên những chiếc tổ có hình dạng như những chiếc bình, hũ hoặc ấm trà nhỏ xinh xắn. Các tổ này thường được chúng gắn chặt vào cành cây, vách tường, gầm mái hiên hoặc các bề mặt vững chắc khác, thay vì đào trực tiếp dưới lòng đất. Chúng sống đơn độc, mỗi con ong cái tự xây tổ và nuôi con, hoàn toàn không có tập tính bầy đàn và rất hiền lành, gần như không gây nguy hiểm cho con người nếu không bị bắt hoặc tổ bị phá trực tiếp.

Ong đào đất (Digger Wasps – chủ yếu thuộc họ Sphecidae và Crabronidae)

Khác với ong tò vò, nhóm ong này thực sự làm tổ trong lòng đất. Chúng là những thợ mỏ tài ba, sử dụng cặp hàm chắc khỏe và đôi chân có gai để đào những đường hầm sâu xuống dưới lớp đất tơi xốp, đặc biệt là ở những khu vực đất cát hoặc có ít cây cỏ che phủ. Lối vào tổ của chúng thường là một lỗ tròn nhỏ trên mặt đất, xung quanh có một ụ đất nhỏ do quá trình đào bới đẩy lên. Tương tự ong tò vò, ong đào đất phần lớn cũng sống đơn độc và không hung hãn. Chúng chỉ đốt khi cảm thấy bị đe dọa đến tính mạng, ví dụ như khi bị dẫm phải hoặc bị bắt giữ.

Ong vàng làm tổ dưới đất (Ground-nesting Yellowjackets)

Đây là nhóm nguy hiểm nhất và thường bị nhầm lẫn với hai nhóm trên, dẫn đến những tai nạn đáng tiếc. Ong vàng (Yellowjackets) vốn là loài ong có tính xã hội cao và cực kỳ hung hãn khi bảo vệ tổ. Mặc dù nhiều loài ong vàng làm tổ trên cây hoặc trong các hốc tường, một số phân loài lại chọn các hang động vật bỏ hoang hoặc tự đào hang để xây dựng tổ ong khổng lồ dưới lòng đất. Những “thành phố” dưới lòng đất này có thể chứa hàng trăm, thậm chí hàng nghìn cá thể và chúng sẽ phối hợp tấn công bất kỳ ai xâm phạm lãnh thổ, dù là vô tình.

Đặc điểm nhận dạng chi tiết của ong vò vẽ đất

Để nhận diện chính xác các nhóm ong vò vẽ đất, chúng ta cần quan sát kỹ lưỡng các đặc điểm hình thái, đặc biệt là hình dáng cơ thể và màu sắc của chúng.

Ong tò vò thường nổi bật với một vòng eo cực kỳ thon nhỏ và dài, tạo ra sự ngăn cách rõ rệt giữa phần ngực và bụng, một đặc điểm được các nhà côn trùng học gọi là “thắt bụng”. Cơ thể chúng thường có màu đen hoặc nâu sẫm, điểm xuyết các hoa văn màu vàng, trắng hoặc cam tương phản, tạo nên vẻ ngoài khá ấn tượng. Trong khi đó, ong đào đất có hình dáng đa dạng hơn nhưng nhiều loài cũng sở hữu vòng eo thon đặc trưng. Chúng thường có cơ thể thuôn dài và linh hoạt, một sự thích nghi hoàn hảo cho việc vận chuyển con mồi và đào hang.

Ngược lại, ong vàng làm tổ dưới đất có thân hình mập mạp hơn, vòng eo ít thon gọn hơn so với hai nhóm kia. Đặc điểm nhận dạng kinh điển của chúng là các dải màu vàng và đen xen kẽ rõ nét trên khắp cơ thể, đặc biệt là phần bụng. Phần đầu của chúng thường rộng bằng ngực và có nhiều lông tơ cứng. Việc phân biệt được thân hình “thon thả” của ong đơn độc và “mập mạp” của ong xã hội là một kinh nghiệm quan trọng để đánh giá sơ bộ mức độ rủi ro khi bạn bắt gặp một con ong gần mặt đất.

Tập tính làm tổ và vòng đời: Kiến trúc sư của thế giới tự nhiên

Hiểu về cách chúng xây tổ và vòng đời không chỉ thỏa mãn trí tò mò mà còn giúp chúng ta dự đoán được hành vi và vị trí của chúng, từ đó có biện pháp phòng tránh hiệu quả hơn.

Kiến trúc tổ đa dạng

Mỗi nhóm ong vò vẽ đất đều thể hiện một tài năng kiến trúc riêng biệt, phản ánh sự tiến hóa và thích nghi đáng kinh ngạc.

• Tổ bùn của ong tò vò: Ong tò vò cái là một nghệ nhân thực thụ. Nó sẽ bay đi bay lại hàng trăm chuyến để thu thập từng viên bùn nhỏ, sau đó tỉ mỉ nhào nặn với nước bọt để tạo thành một cấu trúc vững chắc. Tổ của chúng có thể là một chiếc bình đơn lẻ hoặc một cụm nhiều ngăn, bề mặt nhẵn hoặc hơi gồ ghề, có màu xám tro của đất khô.
• Hang dưới lòng đất của ong đào đất: Những con ong này lại là chuyên gia về kỹ thuật đào hầm. Chúng tạo ra các đường hầm thẳng hoặc phân nhánh, với độ sâu có thể từ vài centimet đến hơn nửa mét tùy loài và loại đất. Ở cuối mỗi nhánh, chúng sẽ tạo ra một “phòng chứa” hay “buồng trứng”, nơi sẽ trở thành ngôi nhà đầu tiên cho thế hệ con non.

Vòng đời và quá trình sinh sản

Dù kiến trúc tổ khác nhau, các loài ong vò vẽ đất đơn độc (ong tò vò và ong đào đất) lại có chung một chiến lược sinh sản đầy thú vị gọi là “dự trữ hàng loạt”. Ong mẹ sẽ đi săn các loài côn trùng hoặc nhện, dùng nọc độc chích làm con mồi tê liệt nhưng vẫn còn sống. Sau đó, nó mang con mồi về tổ, đặt vào trong buồng trứng và đẻ một quả trứng duy nhất lên đó. Khi trứng nở, ấu trùng ong sẽ có một nguồn thức ăn tươi sống dồi dào để phát triển. Sau khi ăn hết con mồi, ấu trùng sẽ tự dệt một chiếc kén, hóa nhộng và chờ ngày lột xác thành ong trưởng thành để chui ra khỏi tổ, tiếp tục vòng đời của mình.

Mức độ nguy hiểm và rủi ro khi tiếp xúc với ong vò vẽ đất

Đây là mối quan tâm hàng đầu của hầu hết mọi người. Mức độ nguy hiểm phụ thuộc hoàn toàn vào việc bạn đang đối mặt với loài ong đơn độc hay ong xã hội.

Phân biệt mức độ hung hãn

Như đã nhấn mạnh, các loài ong đơn độc như ong tò vò và ong đào đất nhìn chung rất hiền lành và không có xu hướng tấn công. Chúng chỉ sử dụng ngòi đốt như một cơ chế phòng vệ cuối cùng khi bị đe dọa trực tiếp đến tính mạng. Ong cái có thể đốt, nhưng chúng thường chọn cách bay đi để tránh xung đột. Do đó, nếu bạn thấy một vài con ong đơn lẻ bay lượn gần các khóm hoa hoặc những khu đất trống, hãy giữ khoảng cách và quan sát, bạn sẽ thấy chúng khá ôn hòa.

Ngược lại, ong vàng làm tổ dưới đất là một câu chuyện hoàn toàn khác. Chúng có bản năng bảo vệ lãnh thổ cực kỳ mạnh mẽ. Bất kỳ sự rung động nào gần tổ, chẳng hạn như tiếng máy cắt cỏ, tiếng bước chân mạnh hay việc đào xới đất, đều có thể bị chúng coi là một hành động khiêu chiến. Khi đó, hàng trăm con ong thợ sẽ túa ra từ một lối vào duy nhất dưới đất và đồng loạt tấn công kẻ xâm nhập. Khác với ong mật, ngòi của ong vàng không có ngạnh, cho phép chúng đốt nhiều lần liên tục, bơm một lượng lớn nọc độc vào nạn nhân.

Nọc độc và cách xử lý khi bị đốt

Nọc độc của ong vàng chứa các hợp chất gây đau đớn dữ dội, phù nề, và có thể gây ra các phản ứng dị ứng nghiêm trọng như sốc phản vệ, đặc biệt nguy hiểm cho những người có cơ địa mẫn cảm. Trong trường hợp bị ong đốt, đặc biệt là bị nhiều vết đốt từ ong vàng, việc sơ cứu đúng cách và tìm kiếm sự trợ giúp y tế kịp thời là vô cùng quan trọng. Hãy nhanh chóng di chuyển ra khỏi khu vực bị tấn công, rửa sạch vết thương bằng xà phòng và nước ấm, chườm lạnh để giảm sưng đau và đến ngay cơ sở y tế gần nhất.

Vai trò sinh thái và lợi ích của ong vò vẽ đất

Dù một số loài có thể gây nguy hiểm, không thể phủ nhận rằng ong vò vẽ đất đóng một vai trò cực kỳ quan trọng và có lợi cho hệ sinh thái sân vườn và nông nghiệp.

• Kiểm soát sinh học tự nhiên: Chúng là những thiên địch xuất sắc. Ong tò vò và ong đào đất săn bắt một lượng lớn các loài côn trùng được xem là dịch hại, chẳng hạn như sâu bướm phá hoại rau màu, rệp cây, châu chấu, ve sầu và nhện. Bằng cách này, chúng giúp kiểm soát quần thể sâu bệnh một cách tự nhiên, giảm sự phụ thuộc vào thuốc trừ sâu hóa học, góp phần tạo nên một môi trường trong lành và bền vững hơn.
• Hỗ trợ thụ phấn: Ong trưởng thành của hầu hết các loài này đều cần năng lượng từ mật hoa để bay và hoạt động. Trong quá trình đi hút mật, chúng vô tình mang theo phấn hoa từ bông này sang bông khác, đóng góp một phần vào quá trình thụ phấn cho cây trồng và các loài thực vật hoang dã.
• Cải tạo đất: Đối với các loài ong đào đất, hành động đào hang của chúng còn giúp làm đất tơi xốp, tăng cường sự thông khí và khả năng thoát nước cho đất, một lợi ích không nhỏ cho sức khỏe của khu vườn.

Khi nào cần gọi dịch vụ kiểm soát côn trùng chuyên nghiệp?

Mặc dù hầu hết ong vò vẽ đất là loài hiền lành, có những tình huống mà sự can thiệp của chuyên gia là cần thiết để đảm bảo an toàn tuyệt đối. Bạn nên cân nhắc gọi một đơn vị chuyên nghiệp như Dịch vụ kiểm soát côn trùng Sao Việt khi:

• Nghi ngờ là tổ ong vàng: Nếu bạn thấy một lượng lớn ong (hàng chục đến hàng trăm con) ra vào từ một lỗ duy nhất dưới đất và chúng có biểu hiện hung hãn, gần như chắc chắn đó là tổ ong vàng. Việc tự xử lý chúng cực kỳ nguy hiểm và không được khuyến khích.
• Tổ ong ở vị trí nhạy cảm: Ngay cả khi đó là tổ của loài ong hiền lành, nếu nó nằm ngay lối ra vào, gần khu vui chơi của trẻ em hoặc nơi có người thường xuyên qua lại, việc di dời hoặc xử lý là cần thiết để phòng tránh những va chạm vô tình.
• Thành viên gia đình có tiền sử dị ứng: Đối với những người bị dị ứng với nọc côn trùng, một vết đốt cũng có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng. Đừng mạo hiểm, hãy để các chuyên gia xử lý.

Tại Sao Việt Pest, chúng tôi có đầy đủ trang thiết bị bảo hộ chuyên dụng, các loại hóa chất an toàn và kỹ thuật xử lý tiên tiến để loại bỏ các tổ ong nguy hiểm một cách nhanh chóng và triệt để, đảm bảo an toàn cho gia đình bạn và môi trường xung quanh.

Tóm lại, ong vò vẽ đất là một nhóm côn trùng đa dạng với những vai trò trái ngược nhau trong môi trường sống của chúng ta. Việc trang bị kiến thức để phân biệt chúng không chỉ giúp bạn tránh được những rủi ro không đáng có mà còn giúp bạn trân trọng hơn những sinh vật cần mẫn đang âm thầm giúp ích cho khu vườn của mình. Hãy là một người chủ nhà thông thái, biết khi nào cần giữ khoảng cách an toàn và khi nào cần tìm đến sự trợ giúp của các chuyên gia.