Muỗi Aedes truyền bệnh sốt xuất huyết và cách phòng chống hiệu quả

1. Khái quát chung

Phân họ muỗi Culicinae thuộc họ muỗi Culicidae, phân bộ râu dài Nematocera, bộ hai cánh Diptera. Ở Việt Nam hiện biết khoảng 180 loài muỗi Culicinae, trong đó 15 loài truyền giun chỉ, sốt xuất huyết và bệnh viêm não.

Kích thước của muỗi Culicinae thay đổi nhiều. Chỉ số dùng để chỉ độ lớn của muỗi là chiều dài của cánh. Có những loại muỗi nhỏ, chiều dài của cánh khoảng 3 mm (Uranotaenia, Hodgesia…), những loại muỗi trung bình chiều dài cánh 4,5 mm – 5 mm (Culex, Aedes…) và những loại muỗi lớn chiều dài của cánh từ 5 mm – 6 mm (Armigeres, Toxorhynchites…).

Màu sắc của muỗi cũng thay đổi theo từng loài, từng giống. Giống Aedes thường có màu đen và ánh bạc, giống Culex có màu nâu hoặc vàng rơm. Có loại màu nâu và có nhiều đốm trắng như muỗi Mansonia, Coquillenttidia còn được gọi là muỗi đốm.

Muỗi vằn Aedes

Ở Việt Nam hiện biết khoảng 180 loài thuộc 17 giống muỗi Culicinae, trong đó khoảng 19 loài thuộc các giống Aedes, Culex và Mansonia có vai trò truyền bệnh: sốt xuất huyết Dengue, viêm não Nhật Bản, giun chỉ ở Việt Nam.

Giống Aedes ở Việt Nam đã phát hiện được 16 phân giống, 59 loài.

2. Đặc điểm hình thái

2.1. Trứng Aedes

Ở hầu hết các loài, trứng có hình bầu dục, một đầu rộng và một đầu hẹp, đầu rộng có một lỗ noãn được bao bọc bởi vòng globulin trong suốt. Trứng của giống muỗi Aedes nhỏ, không có phao nổi. Trứng được muỗi trưởng thành đẻ lên những giá thể ẩm ướt chứ không trực tiếp đẻ vào nước. Khi đó, trứng có dạng một con thuyền nhỏ, mặt trên phẳng và mặt dưới cong. Trứng được để thành từng cái rời rạc bám trên thành các dụng cụ chứa nước. Trứng muỗi được bao bọc bởi 3 lớp màng: màng vàng, màng chorion trong (màu đen) và màng chorion ngoài.

Trứng Aedes aegypti (Linnaeus)

2.2. Bọ gậy Aedes

Cơ thể bọ gậy chia ra làm ba phần: đầu, ngực và bụng. Đặc điểm đặc trưng của bọ gậy Aedes là có một chùm lông nằm ở giữa ống thở. Tỷ lệ giữa chiều dài và chiều rộng của ống thở gọi là chỉ số ống thở. Bọ gậy giống Aedes thường có chỉ số ống thở nhỏ, đa số lớn hơn 1 và chỉ có 1 đôi chùm lông ở ống thở.

Bọ gậy Aedes aegypti

2.3. Quăng Aedes

Quăng của muỗi Culicidae nói chung và muỗi Aedes nói riêng như một dấu hỏi lớn. Bên ngoài quãng được bao bọc bởi một lớp vỏ sẫm, song có thể dễ nhận thấy mầm của những phần phụ của muỗi trưởng thành sau này. Cơ thể quăng chia thành 2 phần: đầu ngực và bụng. Phần đầu ngực có dạng hình cầu. Phía trước đầu tương đối phẳng và mang mầm của phần phụ miệng. Ở hai bên đầu có một đôi mắt kép lớn và phía sau mắt kép là 5 mắt đơn. Phía trước mắt kép là gốc râu. Đốt gốc râu của quăng đực lớn hơn quăng cái. Râu áp sát vào mặt bên của phần ngực. Sau râu là mầm cánh. Trước râu là mầm của các chân. Trên lưng ngực mang đôi ống thở hình trụ. Phần bụng có 9 đốt. Từ đốt II đến VII có cấu tạo tương đối giống nhau. Đốt I tương đối nhỏ. Đốt VIII mang vây đuôi và di tích đốt IX. Trên phần bụng có cấu trúc lông.

2.4. Muỗi Aedes trưởng thành

Muỗi Aedes trưởng thành

So với các chi muỗi khác, muỗi Aedes có kích thước trung bình, độ dài của sải cánh vào khoảng từ 4,5 – 5mm. Muỗi Aedes thường có màu đen, điểm nhiều vảy bạc, cho nên được gọi là muỗi vằn. Cơ thể muỗi được chia ra làm ba phần: đầu, ngực và bụng. Đa số các loài muỗi thuộc giống Aedes có kích thước trung bình và nhỏ màu đen có phủ vảy trắng bạc tập trung thành từng cụm hoặc từng đường tuỳ theo từng loại, vòi thon và thẳng, có lông sau lỗ thở. Trên tấm lưng và tấm bên của ngực có phủ nhiều vảy và lông cứng, các vảy thường có màu đen, màu nâu hay màu bạc, các vảy màu bạc có thể tập trung thành những điểm trắng, đường trắng hay những hình rất đặc trưng (hình chiếc đàn 2 dây màu trắng đối với Aedes aegypti, vạch trắng chạy sọc lưng với Aedes albopictus.)

3. Đặc điểm sinh học, sinh thái

Giống muỗi Aedes đẻ trứng từng quả, bám trên thành các dụng cụ chứa nước. Tuỳ thuộc vào điều kiện nhiệt độ và ẩm độ của môi trường và tùy từng loại mà trứng có thể nở thành bọ gậy nhanh hay chậm. Muỗi thường đẻ trứng ở thành bể, chỗ mép nước; trứng có vỏ dày, khi mới đẻ có lớp chất dính để bám vào thành dụng cụ chứa nước. Nếu gặp môi trường nước, trứng sẽ nở ra bọ gậy sau 2-3 ngày. Nếu ở trạng thái khô hạn, trứng có thể tồn tại trong thời gian 6-12 tháng. Chu kỳ phát triển từ trứng đến muỗi ở nhiệt độ 28°C là 11- 18 ngày. Do sự tồn tại trứng trong điều kiện khô lâu, khi gặp môi trường nước trứng có thể phát triển thành muỗi, nên việc diệt muỗi Ae. aegypti càng khó khăn.

Muỗi trưởng thành thích hút máu vào ban ngày, hoạt động mạnh nhất là sau bình minh (6 đến 8 giờ) và trước hoàng hôn (16 đến 18 giờ). Muỗi Aedes thích hút cả máu người lẫn máu nhiều động vật khác (chó, mèo, lợn, gà, thỏ, chuột…).

Muỗi Aedes aegypti truyền bệnh sốt xuất huyết có thể sinh sản và phát triển ở các điểm ở ngoài nhà để lây nhiễm bệnh như đống rác, lốp xe cũ, dụng cụ làm vườn bỏ không, vật liệu xây dựng, máng nước, bể nước, cây cối và nhiều loại vật dụng khác,… Tại nhiều khu vực, trong mùa hè nắng nóng, khô hạn; ngoài những trận mưa giông giải nhiệt, các hộ gia đình thường lắp đặt thiết bị vòi nước phun sương trên các mái nhà hàng ngày, nhất là mái nhà làm bằng tôn, điều hòa nhiệt độ để chống nóng. Ngoài lợi ích giải nhiệt, nước mưa, vòi nước phun, ống xả nước của điều hòa còn có thể là tạo nên các ổ nước, vũng nước đọng lại tạo nên nơi thuận lợi cho muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết sinh sản, phát triển và lây lan bệnh.

4. Phân bố

Giống Aedes có nhiều loài là véc tơ quan trọng của một số bệnh thường gặp như sau:

• Ae. aegypti truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue, bệnh sốt vàng. Đây là loài hút máu và trú đậu chủ yếu trong nhà.
• Ae. albopictus truyền sốt rét chim, viêm não ngựa miền Đông và Tây, virus sông Nin, Chikungunya và viêm não Nhật Bản; có khả năng truyền sốt xuất huyết. Đây là loài hút máu và trú đậu chủ yếu ngoài nhà.
• Ae. vexans truyền bệnh viêm não ngựa miền tây và virus sông Nin.
• Ae. vigilax véc tơ chính của bệnh giun chỉ ở Caledonia và các quần đảo Loyati.
• Ae. lineatopennis truyền bệnh viêm não Nhật Bản ở Malaysian truyền giun tim chó Dirofilaria immitis ở Thái Lan.

5. Vai trò gây bệnh, gây hại

Trong các bệnh trên, thì sốt xuất huyết Dengue là một bệnh do vi rút dengue thuộc nhóm Flavivirus (họ Flaviviridae) gây ra. Bệnh được truyền từ người bệnh sang người lành do một số véc tơ như Ae. aegypti, Ae. albopictus, Ae. polynesiensis, Ae. scutellaris ở khu vực Thái Bình Dương. Ở Việt Nam, bệnh này xuất hiện hầu như quanh năm, các vụ dịch lớn thường xảy ra theo chu kỳ 3-4 năm một lần. Trong các vụ dịch người ta đã phân lập được 4 tuýp của vi rút dengue, trong đó vi rút dengue tip II chiếm ưu thế nhất và Ae. aegypti được xem như là véc tơ truyền bệnh chính.

Ở nước nhiệt đới như Việt Nam, muỗi Aedes aegypti là vật quan trọng truyền bệnh Dengue, bệnh sốt xuất huyết, bệnh sốt vàng và các bệnh virus khác. Một loài gần với loài này là Aedes albopictus, cũng có thể truyền bệnh Dengue. Ở một số nõi, loài Aedes truyền bệnh giun chỉ. Bệnh sốt Dengue và sốt xuất huyết Dengue là bệnh thường gặp ở thành phố của vùng Đông Nam Á. Muỗi truyền bệnh là Aedes aegypti và Ae.albopictus.

6. Biện pháp phòng chống

Biện pháp chủ đạo nhất là biện pháp sinh học, quản lý và vệ sinh môi trường, điều khiển môi trường. Tùy từng đối tượng và mùa phát triển của từng loài muỗi mà xác định thời gian và biện pháp phù hợp:

• Dùng cá có sẵn ở địa phương thả vào các dụng cụ chứa nước nhân tạo, hoặc thả Mesocyclop hoặc các tác nhân sinh học khác trong dụng cụ chứa nước.
• Loại bỏ các dụng cụ không cần thiết trong nhà và ngoài vườn (chai, lọ, lu, vò vỡ, vỏ đồ hộp, lốp xe hỏng, vỏ dừa, …); vệ sinh môi trường sạch sẽ. Vệ sinh xung quanh nhà ở, lấp đầy, loại bỏ những dụng cụ chứa nước không cần thiết; đậy kín các dụng cụ chứa nước bằng nắp, vải mùng; lật úp các dụng cụ chứa nước nhỏ như xô, chậu, bát, máng nước gia cầm,…
• Đối với bẫy kiến, lọ hoa, chậu cây cảnh, khay nước tủ lạnh, điều hòa: cho dầu hoặc muối vào để ngăn bọ gậy, lăng quăng phát triển; cọ rửa bằng bàn chải thành các dụng cụ chứa nước thường xuyên để diệt trứng muỗi bám trên bề mặt ít nhất 1 lần/tuần.
• Xử lý bằng hóa chất diệt ấu trùng muỗi ở những nơi nước đọng như: Hố ga thoát nước, hốc cây, kẽ lá cây, bể cảnh và các ổ nước đọng khác.
• Chuồng trại chăn nuôi gia súc, gia cầm nên xây xa nhà ở, hạn chế sự tiếp xúc giữa nguồn bệnh và con người để phòng tránh sự lây lan bệnh truyền từ động vật sang người.

Biện pháp phun hóa chất chỉ nên tiến hành khi có dịch xảy ra. Khi có nhiều muỗi hoặc đang có dịch thì dùng Malathion, Permethrin,… phun dưới dạng sương mù (ULV – Ultralow volum).

Sử dụng các biện pháp phòng hộ cá nhân như phòng muỗi đốt: làm lưới chắn muỗi vào nhà, thường xuyên ngủ màn kể cả ban ngày, mặc quần áo dài nếu có thể, nhất là đối với trẻ nhỏ; xua diệt muỗi bằng hương xua muỗi, bình xịt xua, diệt muỗi cầm tay, hun khói bằng đốt vỏ cau, dừa hoặc lá cây; Treo mành tre, rèm tẩm hóa chất diệt muỗi ở cửa ra vào, cửa sổ hoặc sử dụng vợt điện,…